Азаматтардың әрекет қабілеттілігі
🔷 I. ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
Азаматтың әрекет қабілеттілігі — бұл азаматтың өз әрекеттерімен құқықтар мен міндеттерді өзіне алу және оларды орындау қабілеттілігі (яғни азаматтық айналымға белсенді қатысу қабілеттілігі).
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 17-бабында белгіленген:
- толық әрекет қабілеттіліктің жалпы ережеге сай 18 жастан (кәмелетке толу) басталуы;
- ерекшелік — 18 жасқа дейін некеге тұрған жағдайда;
- барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең, егер заңда өзгеше көзделмесе.
🔹 II. ТОЛЫҚ ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІК 18 ЖАСТАН БАСТАП (1-тармақ)
«...кәмелетке толған кезден бастап толық көлемде туындайды...»
🔸 Кәмелетке толу — бұл азамат үшін келесі құқықтарды иеленетін әмбебап құқықтық жас:
- кез келген азаматтық-құқықтық мәміле жасауға,
- міндеттемелер бойынша жауапкершілік көтеруге,
- рұқсатсыз некеге тұруға,
- жеке кәсіпкерлікпен айналысуға құқық береді.
📌 Байланысты нормалар:
- ҚР АК 13-бабы — құқық қабілеттілік (туу кезінен бастап пайда болады);
- ҚР АК 19-бабы — кәмелетке толмағандардың әрекет қабілеттілігі;
- ҚР АК 2-бабы — қатысушылардың теңдігі.
📌 Мысал: 18 жасқа толған азамат өз бетінше тұрғын үйді жалға алу туралы шарт жасасуға, несие шартына отыруға, кәсіпкерлікпен айналысуға құқылы.
🔹 III. 18 ЖАСҚА ДЕЙІН НЕКЕГЕ ТҰРУ МЕН ТОЛЫҚ ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІК (2-тармақ)
«...некеге тұрған кезден бастап толық әрекет қабілеттілікке ие болады»
🔸 Бұл — жалпы ережеден ерекшелік:
- неке жасы 16-дан бастап мүмкін (егер жергілікті атқарушы орган рұқсат етсе, ҚР «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Заңының 11-бабына сәйкес).
🔸 Неке қиылғаннан кейін:
- тұлға кәмелетке толған азаматтың барлық құқықтарына ие болады;
- неке бұзылған жағдайда да әрекет қабілеттілігін жоғалтпайды.
📌 Мысал: 17 жастағы қыз акиматтың рұқсатымен некеге тұрған. Осы кезден бастап ол жеке кәсіпкер ретінде тіркелуге, мәмілелер жасауға толық құқылы.
🔹 IV. ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ ТЕҢДІГІ (3-тармақ)
«Барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең...»
🔸 Бұл тең құқықтылық қағидатын бекітеді:
- әрекет қабілеттілікті жынысына, ұлтына, әлеуметтік мәртебесіне және т.б. байланысты шектеуге жол берілмейді;
- шектеу тек заңмен тікелей көзделген жағдайларда ғана мүмкін (мысалы, психикалық ауытқулар, ішімдікке тәуелділік негізінде).
📌 Мысал: Ақыл-есі кемтар тұлғалар, соның ішінде мүгедектігі бар азаматтар, олар сот шешімімен әрекетке қабілетсіз немесе шектеулі қабілетті деп танылғанға дейін — әрекет қабілетті болып саналады (ҚР АК 22-бабын қараңыз).
🔷 V. ҚР АК-ТІҢ БАЙЛАНЫСТЫ НОРМАЛАРЫ
| Бап | Мазмұны |
|---|---|
| 13-бап | Құқық қабілеттілік — туу кезінен бастап туындайды |
| 19-бап | Кәмелетке толмағандардың әрекет қабілеттілігі |
| 20-бап | Эмансипация — 18 жасқа дейін толық әрекет қабілеттілік алу |
| 22-бап | Әрекет қабілеттілікті шектеу — сот шешімімен |
| 380-бап | Шарт еркіндігі (толық әрекет қабілеттілік кезінде қолданылады) |
🔷 VI. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАР
| Халықаралық акт | Ережесі | Актуалдылығы |
|---|---|---|
| Бала құқықтары туралы конвенция (1989) | 5-бап, 12-бап | Балалардың жасына және жетілуіне қарай қоғам өміріне қатысуы |
| Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948) | 6-бап, 7-бап | Әрбір адамға құқық субъектілігін мойындау құқығы |
| БҰҰ АЕКХПП (1966) | 16-бап | Әрбір адамға құқық субъектілігін тану |
| ЕАЭО елдерінің заңдары | Ұқсас тәсілдер: әрекет қабілеттілік 18 жастан, неке немесе эмансипация арқылы ерте пайда болуы мүмкін |
🔷 VII. СОТ ТӘЖІРИБЕСІ
🔸 Іс №1: Сот 17 жастағы, некеге тұрған азамат жасаған мәмілені жарамды деп таныды — ол неке арқылы толық әрекет қабілеттілікке ие болған.
🔸 Іс №2: Сот 18 жастағы азамат жасаған шартты жарамсыз деп танудан бас тартты, өйткені ол толық әрекет қабілеттілікке ие болған — тәжірибенің болмауы мәміленің жарамдылығына әсер етпейді.
🔷 VIII. ҚОРЫТЫНДЫ
ҚР Азаматтық кодексінің 17-бабы:
- толық азаматтық әрекет қабілеттіліктің басталу сәтін белгілейді;
- некеге тұру арқылы оның ерте пайда болуын көздейді;
- барлық азаматтарға өз құқықтарын дербес жүзеге асыру және міндеттерді орындау құқығында теңдік береді.
Бұл норма — азаматтық айналымда жеке тұлғаның құқықтық жетілуін қамтамасыз ететін негізгі ережелердің бірі.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
